Thắng cảnh Son Bá Mười

Thắng cảnh Son Bá Mười thuộc các chòm (bản): Son, Bá, Mười của xã Lũng Cao. Các bản này còn được gọi chung là khu Cao Sơn, nằm trong vùng lõi của Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, nơi có hệ sinh thái núi đá vôi thấp duy nhất tại miền Bắc Việt Nam với những cánh rừng nguyên sinh hàng ngàn năm tuổi[14]. Son Bá Mười cũng tiếp giáp với Khu bảo tồn thiên nhiên Ngọc Sơn-Ngổ Luông của tỉnh Hòa Bình.

Son Bá Mười được người Thái khai phá từ cách đây khoảng 400 năm. Năm 2010, dân số cả ba bản là 721 người với 157 hộ[15], 95% là người Thái Đen[16]. Tỉ lệ hộ đói nghèo tại ba bản năm 2006 là 100 %[10], năm 2010 là 87 %[15].

Son Bá Mười có khí hậu ôn hòa quanh năm, nhiệt độ trung bình trong năm từ 18-22 độ C, được ví như một Đà Lạt hay một Sa Pa thu nhỏ[17]. Trước đây, thực dân Pháp từng có ý định xây dựng Cao Sơn thành khu nghỉ mát.

Trong tiết trời đông lạnh giá, những cây đào tự nhiên nở hoa rực trời, màu hoa phớt hồng rất đẹp[17]. Nhà thơ Hà Nam Ninh từng viết:

Son Bá Mười nằm trên đỉnh của dãy Pha Chiến, chạy song song với mạch núi Pù Luông - Cúc Phương hùng vĩ, có độ cao khoảng 1.180 m, gần như tách biệt hẳn với các làng bản khác dưới chân núi. Son Bá Mười được bao bọc bởi trùng điệp đồi, núi với những cái tên Pòng Mứu, Pòng Pa Kha, Pòng Pa Có, Phà Hé... do người dân đặt từ thuở khai làng[17].

Đường lên Son Bá Mười rất hiểm trở. Có thể lên Sơn Bá Mười theo hai đường: một đường từ trung tâm xã Lũng Cao và một đường vòng qua huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình. Năm 1972, một cán bộ chủ nhiệm Hợp tác xã làng Son từng gửi đơn lên Thủ tướng Phạm Văn Đồng đề nghị mở đường vào bản và nhập Son Bá Mười sang tỉnh Hòa Bình để tiện cho việc đi lại và giao lưu kinh tế, văn hóa (xã Lũng Vân trước cùng thuộc tổng Cổ Lũng với xã Lũng Cao, năm 1956 đã được chuyển từ huyện Bá Thước, Thanh Hóa sang huyện Tân Lạc, Hòa Bình[6], nay là các xã Lũng Vân, Bắc Sơn, Nam Sơn, huyện Tân Lạc). Hiện nay đã có đường giao thông từ Tân Lạc lên Son Bá Mười, còn đường giao thông từ trung tâm xã Lũng Cao lên Son Bá Mười cũng đang được thi công.

Người dân Son Bá Mười còn giữ được nhiều văn bản chữ Thái cổ[17].

Hệ thống hang động tại bản Nủa

Tại bản Nủa có một hệ thống hang động khá kì vĩ[18].